.jpg)
محمد بن زکریای رازی
به‌گفته ابوریحان بیرونی ، رازی در سال 251 قمری / 865 میلادی در ری متولد شده و در حدود 313 قمری / 925 میلادی در همان شهر فوت كرده است .
متاسفانه از احوال این دانشمند عالی مقام بیش از چند صفحه در کتب مورخین وجود ندارد . همچنین ، مورخان و سایر دانشمندان ازجمله ابن الندیم (صاحب کتاب الفهرست) ، ابن ابی اصیبعه (صاحب عیون الانباء فی طبقات
الاطباء) و ابوریحان بیرونی (فیلسوف، منجم و ریاضیدان معروف قرن چهارم هجری قمری) تعداد کتب و رسائل رازی را بیش از 150 مورد ذکر می کنند اما نسخ بسیاری از آنها در جهان موجود نیست که علت آن نبودن صنعت چاپ در زمان
وی و حوادث و رویدادهای ایام است که موجب ازبین رفتن آنها شده است . چنین وضعیتی درباره زندگی نامه و تحصیلات رازی نیز صادق است.
درباره دوران كودكی و جوانی رازی اطلاع دقیقی دردست نیست و اینكه آموختن چه علمی را در ابتدا و در چه سنی آغاز كرده مشخص نمی‌باشد. اما معروف است كه در جوانی گاهی شعر می‌گفته و عود می‌نواخته است و
به‌دنبال تحصیل و كسب معلومات زمان خود ازجمله كیمیاگری و شیمی رفته است .
بیشتر مورخان را عقیده بر این است كه رازی در سنین بالا آموختن طب را آغاز كرده است . اما این امر چندان صحیح به‌نظر نمی‌رسد زیرا دانشمندی با این هوش و قریحه نمی‌تواند تا آن زمان به علوم عصر خویش بی‌توجه بوده باشد .
براساس داستانی از مورخان ، رازی برای درمان بیماری چشمی ناشی از كیمیاگری به چشم‌پزشك مراجعه می‌كند و پزشك معالج از او پانصد دینار طلب می‌كند . در همین زمان رازی درمی‌یابد كه طب، همان كیمیای حقیقی است .
نام اساتید رازی نیز همانند شرح حالش به درستی بیان نشده است . برای مثال تعدادی از مورخان ، «علی‌بن‌ربّن طبری» را استاد رازی در طب می‌دانند ولی باتوجه به سال ولادت رازی و سال فوت طبری (247 ق) احتمالاً وی شاگرد
باواسطه علی‌بن‌ربّن بوده است . همچنین به‌نظر می‌رسد استاد رازی در فلسفه « ابوزید احمدبن‌سهل بلخی » (متوفی در 322 ق) باشد .
با توجه به قرائن و شواهد به نظر می رسد که رازی در نیمه دوم قرن نهم هجری ، ریاست بیمارستان معتضدی بغداد را برعهده گرفته و رسالاتی را به نام وزرای معتضد نگاشته است . همچنین در دوران مكتفی فرزند معتضد در ری بوده
و پس از ورود به ری با امیر منصور ابن اسحاق رابطه‌ای نیكو داشته و به سمت ریاست بیمارستان ری منسوب شده و كتاب منصوری را برای امیر منصور نگاشته است .
رازی در چند سال آخر عمر از نعمت بینایی محروم شد که علت آن را نزول الماء یا آب مروارید ذکر کرده اند .
مؤلفات و مصنفات رازی
رازی تألیفات فراوانی دارد . « دكتر محمود نجم‌آبادی » (طبیب و رازی‌شناس بزرگ ایرانی ، متولد 1282 و متوفی به سال 1379) كتب و رسائل رازی را در علوم مختلف نزدیك به 273 عدد می‌داند . او در کتاب خود با نام « مؤلفات و
مصنفات رازی » ، تالیفات رازی را در نه بخش جداگانه و به صورت مفصل شرح داده و دسته بندی می کند .
.jpg)
1 - الحاوی . مهمترین كتاب وی « الحاوی » است كه یك دوره كامل طب تا دوران رازی می‌باشد و رازی در آن عقاید و آراء اطباء سلف و نظرات خود را آورده و درباره آنها اظهارنظر كرده است .
برای این كتاب 18 تا 70 مجلّد ذكر شده و از آن نسخه‌های متعددی در كتابخانه‌های سراسر جهان وجود دارد كه معمولاً جزء یا اجزایی از آن است . متاسفانه این نسخ ، مرتب و منظم نیستند و نسخه اصیل و صحیح آن مشخص نیست .
مورخین اروپایی عقیده دارند که کتاب الحاوی بزرگترین دائره المعارف طبی زبان عرب است که رازی برای تالیف آن سالیان دراز زحمت کشیده و به گفته خودش برای نوشتن الحاوی 15 سال شبانه روز کار و مطالعه کرده و نتیجه تجارب
خود را در آن ثبت نموده است .
رازی تجربه را درطب بسیار معتبر می‌دانسته و همانند بیمارستان‌های امروزی ، در مطب و بیمارستان از وضعیت روزانه بیماران اطلاعاتی را جمع‌آوری و یادداشت می‌كرده است و روش تدریسش همانند پزشكی امروز است . درمانهای او
مبتنی بر سادگی و مداوا با ادویه مفرده بوده است و او عقیده داشت كه تنها در صورت نیاز مبرم باید از دوای مركب استفاده شود .
2 - المنصوری . همانطوركه قبلاً گفته شد ، رازی كتاب « المنصوری » رادر ده مقاله برای « منصوربن‌اسماعیل » تألیف كرده است . نامهای دیگر این كتاب عبارتند از : منصوری‌فی‌الطب ، طب منصوری ، كناش منصوری .
برخی از مورخان اروپایی ، دو كتاب حاوی و منصوری را بزرگترین كتب آموزشی طب قدیم می‌دانند و بر سایر كتب ترجیح می‌دهند .
3- المرشد . که اقتباسی از كتاب « ابقراط » یونانی و نامهای دیگر آن كتاب‌الفصول یا الفصول فی الطب است .
4 - طب الملوکی . یا كتاب الخواص که حاوی یك دوره بیماری شناسی است .
5 - من لایحضره الطبیب . این کتاب برای عموم مردم در زمان عدم دسترسی به طبیب نگاشته شده و نام دیگر آن « طب الفقراء » است .
6 - منافع الاغذیه و مضارها . در امر تغذیه و مشتمل بر 19 فصل و حاوی مطالبی ارزشمند درباره نان‌ها و آب‌ها ، شرابها و گوشت‌ها ، اغذیه و ترشی‌ها و غیره و فواید و ضرر و موارد استعمال آنها در سلامتی و بیماری است .
7 - الجدری و الحصبه . در این کتاب برای اولین بار و با دقت فراوان بین آبله و سرخك افتراق داده شده است .
1 - الحصاه فی الکلی و المثانه . در این کتاب علل و اسباب ، علائم ، آثار و دوره بیماری و معالجه سنگ کلیه و مثانه ذکر شده است . رازی برای درمان سنگ‌های کلیه و مثانه از داروهای شكننده سنگ و مدرّ استفاده کرده ولی اگر
بیماری با طرق طبی معالجه نمی‌شده به عمل جراحی می‌پرداخته است .
2 - رساله شمَیه . این رساله هرچند از نظر حجم ، کوچک است ولی از لحاظ معنی و مقام بسیار ارجمند است و به حساسیت در فصل بهار می‌پردازد . این رساله که درباره زکام ( آلرژی فصلی ) نوشته شده می‌تواند اولین کتاب
ایمنی‌شناسی جهان درنظر گرفته شود .
8- اسرار و سرّ الاسرار . از مهمترین و مشهورترین كتاب‌های کیمیایی رازی هستند .
او برخلاف علمای قبل از خود ، كتاب‌های كیمیایی را به سبكی ساده و روشن و با نامهای معین و مشخص به‌منظور تدریس و آموزش علم كیمیا نوشته و مطالب را به‌صورت مفید و مبتكرانه ، تقسیم‌بندی كرده است.
حکیم رازی در كتاب «فی سیرته» كه حاوی شرح زندگی اوست ، نام كتاب‌های كیمیایی خویش را ذكر كرده و ترتیب و ردیف خواندن و آموختن آنها را هم به طالبین علم كیمیا ، یاد داده است .
9 - الطب الروحانی . درباره طب روح در روان‌پزشكی و روان‌شناسی و نشان‌دهنده عقیده رازی به تأثیر مسائل روحی و روانی بر درمان بیماران است .
رازی از تفکرات فلسفی رایج عصر خود پیروی نمی‌کرد و عقاید خاص خود را داشت . در نتیجه مورد بدگویی اهل فلسفه هم‌عصر و پس از خود ( ازجمله ناصرخسرو ) قرار گرفت . او اطلاعاتی را که از پیشینیان به‌دست می‌آورد مورد
مشاهده و تجربه قرار می‌داد و سپس نظر و قضاوت خود را بیان می‌داشت . او در زمینه طبیعیات کتب متعددی نگاشته که برخی از آنها عبارتند از الرد علی المسمعی ، الهیولی ، فی الخلأ والملأ ، کتاب اللذه ، کیفیه النمو ، الشکوک
علی جالینوس و ....
ازجمله كتب و رسائل دیگر رازی می‌توان به این موارد اشاره كرد : کتاب التقسیم و التشجیر ، اقرابادین ، فی‌القولنج ، فی النقرس و اوجاع المفاصل ، کتاب مایقدم من الفواکه و الاغذیه و مایؤخر ، کتاب الابنه و علاجها ، الادویه الموجوده
لکل مکان ، فی هیئه القلب ، فی ادویه العین ، فی محنه الطبیب ، فی‌العمل بالحدید و الجبر ، صفات البیمارستان و ....
شیمی و داروسازی
رازی در كتاب بزرگ خود « الحاوی» ، به درمانهای دارویی بسیاری می‌پردازد و نسخه داروهای تركیبی ، انواع داروهای داخلی و خارجی (قطره ، شیاف ، قرص ، شربت) ، دوز داروها ، سم‌شناسی و آ‍زمون‌های دارویی را شرح می‌دهد .
در كتاب « من لایحضره الطبیب » به داروهایی اشاره شده كه به‌راحتی در همه‌جا یافت می‌شود و هر فرد بالغ و آگاهی می‌تواند به راحتی از درمانهای ساده آن برای سردرد ، سرفه ، مالیخولیا ، بیماری‌های گوش و چشم و معده
استفاده کند.
همچنین در كتاب «برءالساعه» ، به درمانهای فوری برای معالجه بیماری‌ها اشاره شده تا بیمار برای هر امر ساده‌ای نیاز به مراجعه به پزشك نداشته باشد .
در كتاب « منافع‌الاغذیه » نیز به ضررهای مصرف مكرر الكل اشاره شده كه منجر به الكلسیم و بیماری‌های ناشی از آن می‌شود .
درزمینه داروسازی و شیمی ، كشف الكل و جوهر گوگرد را به زکریای رازی نسبت می‌دهند . زمانی كه رازی درصدد یافتن حجرالفلاسفه و اكسیر اعظم بود توانست تعداد زیادی ماده شیمیایی كشف كند .
او برای تعیین اثر داروها بر انسان بسیاری از داروها را شخصاً روی حیوانات به‌كار می‌برده است . همچنین در بیماری‌های پوست و عفونت‌های انگلی از جیوه به‌شكل مرهم استفاده می‌كرده و از پادزهر (یا تریاق) نیز برای درمان بیماری‌ها
بهره گرفته است .
او به صنعت كیمیا و صحت آن اعتقاد داشته و آن را با دلایل عقلی و منطقی و تجربی در كتب خود به‌اثبات رسانده و چند کتاب و رساله در ردّ منكرین آن نوشته است .
در قرن نهم میلادی (هم‌زمان با رازی) داروسازی در بغداد به شكل مستقلی انجام می‌شد و داروخانه‌های متعددی در بغداد وسایر شهرهای مسلمان‌نشین به‌كار مشغول بودند . در بیمارستان‌ها نیز امکان آن وجود داشت که پزشکان
داروهای جدید را مورد آزمایش قرار دهند و نتایج آزمایشات را در دفتری مخصوص شرح دهند . همچنین بازرسان دولتی (با نام محتسب) به‌صورت دوره‌ای بر كار داروخانه‌ها نظارت می‌كردند و میزان و كیفیت داروها را مورد بررسی قرار
می‌دادند . در واقع در آن دوره ، داروسازی حرفه‌ای در كشورهای اسلامی ، 4 قرن از اروپا پیش افتاده بود .
--------------طب رازى -----------
در اين كتاب پس از شرح مزاج و اركان و غيره كلا راجع به گياهان و روش جمع و نگهدارى و مصرف آنها به تفصيل سخن رانده شده است . مثلا هرگاه كسي هفت گل انار باز نشده را صبح ناشتا بخورد تا يكسال از دمل و جوش و كورك در
امان باشد . انار سياه براى سياه سرفه و انار با گلپر ضد درد سينه و سرفه خواهد بود . دريك كلام اين كتاب خلاصه گياه درمانى سنتى مي باشد .
امان باشد . انار سياه براى سياه سرفه و انار با گلپر ضد درد سينه و سرفه خواهد بود . دريك كلام اين كتاب خلاصه گياه درمانى سنتى مي باشد .
از اثر هندوانه بر فشارخون گرفته تا درمان خارشها با حمام با آب نمك و گذاردن دست و پا به مدت يكساعت در آن سخن رانده شده است . براى ريزش مو از مخلوط برگ مو و روغن زيتون استفاده و براى روياندن مو ، مصرف پياز و نمك با
فلفل توصيه شده است .
فلفل توصيه شده است .
در خاتمه كتاب درمان هاى اختصاصى براى صرع و نازايي و تب ، كمردرد و درد مفاصل ، اختلالات گوارشى و كرمها و دملها و جوشها ، بيماريهاى اعصاب و خسته كننده روان و غيره با نسخه هاى مجزى از گياهان آمده است .
هدايه المتعلمين في الطب
اثر ابوبكريا ابوحكيم ربيع ابن احمد اخوينى بخارى چاپ دانشگاه تهران (١٣٧١) به همت دكتر جلال متينى
او شاگرد بلافصل محمد زكرياى رازى بوده است و از اهالى بخاراست .
قسمت اول كتاب در ١٥١باب در تشريح اعضاء بدن ، عناصر و امزاج و اخلاط ، عناصر مفرد و مركب و موضوعاتى همچون افعال ، ارواح ، قوى ، طعامها و شرابها صحبت شده است .
در قسمت دوم كتاب : در ١٣٠ باب بيماريها و معالجتها شرح داده شده است .
در قست سوم كتاب ١٩ بااب در مورد تب ، ادرار ، حفظ الصحه ، و نبض و اسباب النبض سخن به تفصيل گفته شده است .
او در باب بيماري مانيا مي گويد : اين بيمارى مانند سرسام است و از صفراى سوخته مي آيد كه در دماغ ( مغز ) گرد آمده و مردم را ترسنده گرداند و بد گمان و به آخر ديوانه گرداند .
علاج آن بابونه و كشك جو و تخم كوكنار ويا روغن بادام يا كشكاب و شكر
ميباشد . در اين ها سكنجبين نبايد دادن . من بسيار علاج كردم اينها را و بدين چيزها به شدند .
در مورد ماليخوليا گويد : ترسي بود بي معنى و اين بيماري بي تب بود و گاه بگريند و گاه بخندند و چون چيزى بپرسي يا دروغ گويند و يا به تمام همه سخن دروغ باشد : علاج اينها حجامت باشد از ناحيه پشت و خوردن موادى كه بدن را
تر كند مثل كشكاب و روغن بادام و شكر ، كدو و خيار و خطمي و آرد جو به صورت ضماد بر سر كند .
تر كند مثل كشكاب و روغن بادام و شكر ، كدو و خيار و خطمي و آرد جو به صورت ضماد بر سر كند .
شهوه الطعام : بدانكه استفاده سودا اين است كه هر روز مقدارى از آن در معده افتد و معده بدان طلب غذا كند . اگر بيمارى را شهوت طعام نبود پياز و يا سير با سركه بخورد تا گرسنه شود .
.jpg)
